La Liberté dans l'univers romanesque d'André Malraux

Abstract

Przedmiotem analizy jest problem wolności w trzech powieściach Malraux — Zdobywcy, Droga królewska, Dola człowiecza — należących do tzw. cyklu orientalnego. W części wstępnej artykułu autorka dokonuje próby usytuowania Malraux i jego trzech powieści wobec twórczości literackiej współczesnych mu pisarzy, zaangażowanych, tak jak i on, w nurt problematyki społecznej, politycznej i moralnej właściwej dla Europy lat dwudziestych i trzydziestych. Jako autor powieści cyklu orientalnego należy on do kategorii tych pisarzy, którzy, w sytuacji powszechnego kryzysu wartości, usiłują nadać sens ludzkiej egzystencji. Proponuje on bowiem taki model życia, który określić można krótko jako nonkonformistyczny, odwołujące się do wartości wspólnych dla humanistycznej tradycji Zachodu. Na drodze pisarskiego eksperymentu próbuje poddać je swoistej weryfikacji starając się wyłonić spośród nich system wartości autentycznych i trwałych. Zastanawiający jest tu fakt systematycznego pomijania przez pisarza kategorii wolności, która, z punktu widzenia etycznego, stanowi jedną z wartości naczelnych. To milczenie ze strony pisarza pociągnęło za sobą milczenie nawet tych krytyków, którzy usiłowali zrekonstruować myśl etyczną Malraux. Pragnąc wypełnić tę lukę autorka zwraca szczególną uwagę na specyficzny charakter postawionego problemu. Kategoria wolności nie jest zagadnieniem centralnym w trzech analizowanych powieściach, nie stanowi też przedmiotu dyskursywnych rozważań narratora bądź którejś z postaci. Jest ona uwikłana w ludzkie działania stanowiąc ich ukrytą motywację. Chcąc więc określić, czym jest wolność w pojęciu Malraux i jakie jest jej miejsce w fikcyjnym świecie jego powieści, należy odnieść ją do innych funkcjonujących w nim wartości, a przede wszystkim do tej naczelnej antywartości, jaką jest w całym cyklu orientalnym kategoria losu czy przeznaczenia. Określa się ona w dwu płaszczyznach: biologicznej i metafizycznej. W płaszczyźnie biologicznej los zdeterminowany jest przez śmierć, a także wszystkie jej prefiguracje, jak choroba i proces starzenia się. W płaszczyźnie metafizycznej poprzez odczucie niezbywalnej samotności. Czynniki te określają sposób istnienia bohatera u Malraux. Istnienia, trzeba dodać, wyobcowanego. Jego bowiem przeżycie świata jest .przeżywaniem braku par excellence. Brak ów z kolei jawi mu się jako ontologiczna konieczność, która egzysteneję pozbawia jakiegokolwiek znaczenia. Lecz uświadomienie sobie nieodwołalnej zależności od praw losu staje się dla postaci Malraux punktem wyjścia szukania takich wartości, które byłyby zdolne nadać ich życiu sens. Wydaje im się, że wartości takie znajdą w działaniu, które wyraża się bądź w walce rewolucyjnej, bądź w awanturniczej przygodzie. Usiłują oni poprzez działania zakwestionować nieuchronność losu, by w ten sposób zaafirmować swą wolę i osiągnąć wolność, lecz z wyjątkiem jednej postaci (Hemmerlicha z Doli człowieczej), której się to udało, jest ona im dana wyłącznie w poszukiwaniu, a nie w autentycznym przeżyciu. Wolność posiada tu status wartości upragnionej, do której się dąży i która wyznacza etyczny horyzont ludzkich wysiłków.