The dialogue of the French Renaissance: work of art or instrument of inquiry?

Abstract

Niniejszy artykuł jest próbą opisania, w miarę dokładnie, struktury francuskich dialogów z okresu renesansu. W tym celu omawia się tu przede wszystkim rolę, funkcję oraz ilościową objętość tekstów dialogowych, a wniosek, jaki stąd wypływa, brzmi: jeżeli prawdą jest, że formy literackie odpowiadają realiom społecznym (nie na powierzchownie ustalonych zasadach, ale w sposób złożony, który wymaga dokładnych studiów), to dialog istotnie pełni w renesansie funkcję odpowiadającą potrzebie podważenia narzuconych, zintegrowanych poglądów na życie oraz przedyskutowania alternatyw i wymiany idei. Nie wolno nam jednak mylić otwartości wątku dialogu z otwartością dyskusji: stopnia realnej otwartości, zwanego dzisiaj „dialogicznością” (dialogicite), nie da się wywieść — jeżeli nie chcemy popełnić anachronizmu — z analizy samych tekstów i z obserwacji, które tu można poczynić na temat obecności i roli „innego” (interlokutora) w wywodzie autora. Sami autorzy znajdowali często w różnicy między przyjemnym a pożytecznym wystarczający powód do wprowadzenia dialogu — pierwiastek dramatyczny, sprawiający wrażenie naturalności, co przykuwa uwagę czytelnika. Ale czy tym samym jesteśmy już przekonani o dialogicite dialogu, czy też bierzemy te zabiegi za konwencje ukrywające monolog dyskursywny? By odpowiedzieć na te pytania, zbadano główne cechy dialogu z okresu renesansu: 1. ich klasyczne pierwowzory, szczególnie teksty Platona, Cycerona i Lukiana, z których każdy daje początek tradycji budowania dialogu; 2. warunek wiarygodności i sposoby jej osiągnięcia: dające się zidentyfikować miejsce spotkania, potwierdzeni przez historię lub przynajmniej prawdopodobni uczestnicy itd.; 3. wspólne poszukiwanie prawdy, różne od średniowiecznej dysputy (disputatio); autor — za pośrednictwem dwóch lub trzech postaci — bada rozłożenie prawdy na wiele alternatyw; tu raczej rezultat samego posunięcia, a nie pojedyncze stanowisko, stanowi przesłanie dla czytelnika; 4. funkcję dialogu w formach, które się mieszczą między dramatem a traktatem, przy czym dialog ów ma być złożonym modelem ekspozycji zaplanowanej jako międzyosobowa wymiana informacji. Tę właśnie funkcję, powołując się na koncepcję Greimasa, nazywamy „aktancjalną”. Zarówno struktura aktancjalna, jak i sposób argumentacji (który dla dialogu jest tym, czym akcja dla utworu narracyjnego) są bardzo odmiennie wykorzystane u Platona i Lukiana. Solitaire premier Pontusa de Tyard jest przykładem aktancjalnej harmonii w docieraniu do prawdy — w odróżnieniu od zunifikowanego, Platońskiego poglądu na świat. Cymbalum mundi Bonawentury Des Periers stanowi, przeciwnie, model satyryczny, w którym postacie dzielą się na „,zwolenników” i „przeciwników” w czterech podstawowych symbolach poszukiwania zawartych w czterech dialogach. Wynika z tego, że renesansowe dialogi można uznać za przedmiot poetyki i analizować je jako dyskurs literacki niezależnie od tego, czy przedtem uważano je za formy "literackie”, „dydaktyczne czy „filozoficzne”. Literackość dialogu renesansowego wywodzi się z jego wewnętrznej organizacji, której zbadanie każe przywrócić jedność tego rodzaju tekstom.