Signe et chose dans la littérature d'avant-garde de l'Europe de l'Est

Abstract

Kiedy Jurij Lotman dąży do sklasyfikowania i do typizacji cywilizacji, punktem wyjścia jest dla niego ich usemiotyczniony lub zdesemiotyzowany charakter; w sądach swych opiera się więc na przekonaniu, że składniki danej kultury ciążą albo do znaku (pierwotnie językowego), albo do rzeczy naturalnej. Dla historyka "literatury, który literaturę uważa za szereg dążeń, może się okazać ważna wiedza o tym, co pojawia się na pierwszym miejscu w literackiej wizji świata u jej reprezentantów — rzecz-życie czy znak-literatura? Awangardowa literatura wschodniej Europy bez wahania zajęła stanowisko opowiadające się za rzeczami naturalnymi, ale jej pięć nurtów: dadaizm, ekspresjonizm, futuryzm, surrealizm, konstruktywizm — w rozmaity sposób dochodziły do realizacji sztuki naturalnej, i to zawsze w zależności od przyjętej koncepcji natury i koncepcji znaku. Każdy bowiem z tych nurtów kładzie nacisk na inny element triady: natura przeszłości — obecne odkształcenie (alienacja) — natura przyszłości. 1. Dadaizm z upodobaniem negował całkowicie fazę centralną — natura to wszystko to, co nie jest odkształconą (wyalienowaną) teraźniejszością. Negacja ta "obejmowała również całość systemu językowego. 2. Futuryzm i ekspresjonizm przyjęły jako hasło pierwszy składnik triady. 3. Natomiast, jeśli chodzi o trzeci jej składnik, tylko konstruktywizm i surrealizm miały dokładną jego koncepcję — trzeba wyzwolić rewolucyjną sztukę ze stanu europejskiej „konsolidacji” i znaleźć dla niej schronienie w przyszłości. Przekształcenie znaku literackiego (dzieła) w rzecz zawiera w sobie głęboką sprzeczność, gdyż spośród trzech jego elementów: znaczonego (signifie), znaczącego (signifiant) i znaczenia (signification) — pierwszy nie uczestniczy bezpośrednio w dziele-znaku, jest tylko przekaźnikiem zbiorowej świadomości. I tu właśnie zostaje ustanowiona owa nieprzekraczalna granica dzieląca literaturę od rzeczywistości. 1. Tę oto granicę dadaiści zamierzali unicestwić — nie tworzyli znaków językowych, chcieli uważać to, co bezpośrednio znaczone, za dzieło sztuki; z nieartykułowanej rzeczywistości tworzyli przedmioty sztuki. 2. Dla futurystów i ekspresjonistów objektywizacja znaku była jednoznaczna z tworzeniem nowych słów. 3. Konstruktywiści i surrealiści zajęli stanowisko pośrednie, tworząc teorię skupioną na słowie (le mot). Natura przyszłości będzie wymagała nowego systemu znaczeń; nie będzie się on już składał ze słów i nowych przedmiotów, lecz ze związków, jakie się między nimi ustanowią.