Państwo polsko-litewskie w XVI–XVII w. jako „raj dla Żydów”. Mit czy rzeczywistość?

Wijaczka, Jacek

dc.contributor.author	Wijaczka, Jacek
dc.contributor.editor	Karkocha, Małgorzata
dc.contributor.editor	Robak, Piotr
dc.date.accessioned	2022-12-22T16:25:29Z
dc.date.available	2022-12-22T16:25:29Z
dc.date.issued	2022
dc.identifier.citation	Wijaczka J., Państwo polsko-litewskie w XVI–XVII w. jako „raj dla Żydów”. Mit czy rzeczywistość?, [w:] Verba volant, scripta manent. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Zbigniewowi Anusikowi w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin, M. Karkocha, P. Robak (red.), WUŁ, Łódź 2022, https://doi.org/10.18778/8331-014-5.24	pl_PL
dc.identifier.isbn	978-83-8331-014-5
dc.identifier.uri	http://hdl.handle.net/11089/44844
dc.description.abstract	In the literature on the history of Jews in the Polish-Lithuanian Commonwealth we quite frequently come across the reference to a saying about the early modern Poland–Lithuania as “the Paradise for Jews”. The saying about Poland as the Paradise for Jews, the hell for peasants and the purgatory for burghers was recorded first time at the beginning of the seventeenth century and has been a subject of research by many historians since a long time. However, the newest state of research allows us to reconsider the question, whether the Polish-Lithuanian Commonwealth was indeed “Paradise” for the Jewish communities living in the country. The author of this article also analyzes how the situation of the Jewish population was seen both by contemporary commentators in Poland–Lithuania as well as by foreign travellers.	pl_PL
dc.language.iso	pl	pl_PL
dc.publisher	Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego	pl_PL
dc.relation.ispartof	Verba volant, scripta manent. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Zbigniewowi Anusikowi w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin;
dc.rights	Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 Międzynarodowe	*
dc.rights.uri	http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/	*
dc.subject	Jews	pl_PL
dc.subject	Polish-Lithuanian Commonwealth	pl_PL
dc.subject	Paradisus Judeorum	pl_PL
dc.subject	Rzeczpospolita Obojga Narodów	pl_PL
dc.subject	Żydzi	pl_PL
dc.title	Państwo polsko-litewskie w XVI–XVII w. jako „raj dla Żydów”. Mit czy rzeczywistość?	pl_PL
dc.type	Book chapter	pl_PL
dc.page.number	575-606	pl_PL
dc.contributor.authorAffiliation	Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu	pl_PL
dc.identifier.eisbn	978-83-8331-015-2
dc.references	Archiwum Państwowe w Krakowie Archiwum Miasta Krakowa Rejestr celny krakowski z 1650 r., sygn. 2164.	pl_PL
dc.references	Biblioteka PAN w Kórniku Walenty Pęski, Palatium Reginae Libertatis Rempublicam Oratorium Continens, sygn. BK 00528.	pl_PL
dc.references	Dębiński J., Domina palatii regina libertas […], Supraśl 1736.	pl_PL
dc.references	[Dębiński J.], Różne mowy publiczne, sejmikowe i sejmowe miane przez Jegomości Pana, p[ana] Jana z Debion Debinskiego, komornika granicznego województwa krakowskiego, a powiatu xiąskiego, Częstochowa 1727, s. 2–131.	pl_PL
dc.references	[Enspichard J.], Relacja Jakuba Esprincharda z podróży przez Śląsk i Małopolskę, wyd. B. Geremek, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1959, R. VII, nr 3, s. 438–453.	pl_PL
dc.references	Gminy żydowskie w dawnej Rzeczypospolitej. Wybór tekstów źródłowych, oprac. i przekł. A. Michałowska, Warszawa 2003.	pl_PL
dc.references	[Gostkowski W.], Detectio accesy skarbu Króla J[eg]o Mości i Rptey. O czym radzić in publico. Rycerstwu koronne[mu] do uważania podana przez szlachcica polskiego domu Junosza, za powodem zacnych osób wydana, [b.m. i r.w. – 1602].	pl_PL
dc.references	Hannower N., Jawein Macula tj. Bagno głębokie. Kronika zdarzeń z lat 1648–1652, przekł. M. Bałaban, [w:] Sprawy i rzeczy ukraińskie. Materiały do dziejów kozaczyzny i hajdamaczyzny, wyd. F. Rawita- -Gawroński, Lwów 1914, s. 1–76.	pl_PL
dc.references	Jemiołkowski M., Pamiętnik dzieje Polski zawierający (1648–1679), oprac. J. Dzięgielewski, Warszawa 2000.	pl_PL
dc.references	Jewish Privileges in the Polish Commonwealth: Charters of Rights Granted to Jewish Communities in Poland–Lithuania in the Sixteenth to Eighteenth Centuries. Critical Edition of Original Latin and Polish Documents with English Introductions and Notes, vol. I–II, ed. J. Goldberg, Jerusalem 1985.	pl_PL
dc.references	Kmita J.A., Kruk w złotej klatce abo Żydzi w świebodnej wolności Korony Polskiej, [b.m.w.] 1648.	pl_PL
dc.references	Kozubales abo Obrona wszystkich Żydów niech ich nie siepają, gdysz komu co jest słuszna Kozubales dają, Kraków 1626.	pl_PL
dc.references	[Miczyński S.], Zwierciadło Korony Polskiej, urazy ciężkie i utrapienia wielkie, które ponosi od Żydów bezbożnych wyrażające synom koronnym na sejm walny w roku pańskim 1618. Przez M. Sebastiana Miczynskiego, philosophiej doktora wystawione. Teraz znowu porządniej i dostateczniej wydane…, Kraków [1618].	pl_PL
dc.references	Mojżesz z Narola, Błaganie, [w:] Żydzi w Polsce. Antologia literacka, oprac. H. Markiewicz, Kraków 1997.	pl_PL
dc.references	Ogier K., Dziennik podróży do Polski 1635–1636, cz. 1, przekł. E. Jędrkiewicz, wstęp i objaśnienia W. Czapliński, Gdańsk 1950.	pl_PL
dc.references	Przywileje gmin żydowskich w dawnej Rzeczypospolitej z XVI–XVIII wieku, wyd. J. Goldberg, t. III (Wersja polska wstępów, regestów i przypisów z 1–2 tomu), Jerusalem 2011.	pl_PL
dc.references	Rudau M., Orator extemporaneus, seu Artis oratoriae vreviarium bipartitum […], Amstelodami [Amsterdam] 1661.	pl_PL
dc.references	Rysiński S., Przypowieści polskie przez Salomona Rysińskiego zebrane. A teraz na nowo wydane i na wielu miejscach poprawione, Kraków 1634.	pl_PL
dc.references	Starowolski S., Polska albo opisanie położenia Królestwa Polskiego, przekł. i wyd. A. Piskadło, Kraków 1976.	pl_PL
dc.references	Starowolski S., Stacyje żołnierskie abo o wyciąganiu ich z dóbr kościelnych potrzebne przestrogi, Kraków 1636 (wyd. 2, Lublin 1638).	pl_PL
dc.references	Starowolski S., Wybór pism, przekł. tekstów łacińskich, wybór i oprac. I. Lewandowski, Wrocław–Warszawa–Kraków 1991.	pl_PL
dc.references	Statut krakowskiej gminy żydowskiej z roku 1595 i jego uzupełnienia, oprac. A. Jakimyszyn, Kraków 2005.	pl_PL
dc.references	Ukraina w połowie XVII wieku w relacji arabskiego podróżnika Pawła, syna Makarego z Aleppo, wstęp, przekł. i komentarz M. Kowalska, Warszawa 1986.	pl_PL
dc.references	Wady staropolskie. Przedruk dzieła Robak sumienia złego, człowieka niebogobojnego i o zbawienie swoje niedbałego, wydanego w pierwszej połowie XVII wieku, wyd. J. Czech, Kraków 1853.	pl_PL
dc.references	Zaremba S., Okulary na rozchody w Koronie i z Korony, przez które jako w zwierciadle obaczyć każdy może fortele i nieznośne zyski, zdzierstwa a łupiestwa kupieckie, [w:] Merkantylistyczna myśl ekonomiczna w Polsce XVI i XVII wieku. Wybór pism, wybór J. Górski, E. Lipiński, wstęp E. Lipiński, Warszawa 1958, s. 257–328.	pl_PL
dc.references	[Zaremba S.], Okulary na rozchody w Koronie i z Korony, przez które jako w zwierciadle obaczyć każdy może fortele i nieznośne zyski, zdzierstwa a łupiestwa kupieckie. Przy tym szrodki i sposoby różne, jako temu zabieżeć i one pohamować, [b.m.w.] 1623.	pl_PL
dc.references	Bałaban M., Umysłowość i moralność żydostwa polskiego XVI w., (nadbitka z: „Kultura Staropolska”) Kraków 1932.	pl_PL
dc.references	Banach A.K., Miczyński Sebastian, [w:] Polski słownik biograficzny, t. XX, Wrocław 1975, s. 719–720.	pl_PL
dc.references	Bartoszewicz K., Antysemityzm w literaturze polskiej XV–XVII w., Warszawa– Kraków 1914.	pl_PL
dc.references	Bersohn M., Dyplomatariusz dotyczący Żydów w dawnej Polsce na źródłach archiwalnych osnuty (1288–1782), Warszawa 1910.	pl_PL
dc.references	Czacki T., Rozprawa o Żydach i Karaitach, wyd. K.J. Turowski, Kraków 1860.	pl_PL
dc.references	Dicke G., Mich wundert, das ich so frölich pin. Ein Spruch im Gebrauch, [w:] Kleinstformen der Literatur, Hrsg. W. Haug, B. Wachinger, Tübingen 1994, s. 56–90. https://doi.org/10.1515/9783110915907-004	pl_PL
dc.references	Gmiterek H., Żydzi biłgorajscy w okresie przedrozbiorowym, [w:] Biłgoraj czyli Raj. Rodzina Singerów i świat, którego już nie ma, red. M. Adamczyk-Grabowska, B. Wróblewski, Lublin 2005, s. 21–32.	pl_PL
dc.references	Goldberg J., Żydowski Sejm Czterech Ziem w społecznym i politycznym ustroju dawnej Rzeczypospolitej, [w:] Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej. Materiały z konferencji „Autonomia Żydów w Rzeczypospolitej szlacheckiej”. Międzywydziałowy zakład historii i kultury Żydów w Polsce, Uniwersytet Jagielloński 22–26 IX 1986, red. A. Link-Lenczowski, T. Polański, Wrocław–Warszawa–Kraków 1991, s. 44–58.	pl_PL
dc.references	Guldon Z., Straty ludności żydowskiej w Koronie w latach potopu, [w:] Rzeczpospolita w latach potopu, red. J. Muszyńska, J. Wijaczka, Kielce 1996, s. 289–303.	pl_PL
dc.references	Guldon Z., Kazusek S., Rola Żydów w handlu polskim w pierwszej połowie XVII wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 2004, R. LII, nr 3, s. 287–303.	pl_PL
dc.references	Guldon Z., Wijaczka J., Procesy o mordy rytualne w Polsce w XVI–XVIII wieku, Kielce 1995.	pl_PL
dc.references	Guldon Z., Wijaczka J., Skupiska i gminy żydowskie w Polsce do końca XVI wieku, „Czasy Nowożytne” 2008, t. XXI, s. 149–191.	pl_PL
dc.references	Horn M., Regesty dokumentów i ekscerpty z Metryki Koronnej do historii Żydów w Polsce, t. II (Rządy Stanisława Augusta [1764–1795]), cz. 1 (1764–1779), Wrocław 1984.	pl_PL
dc.references	Horn M., Żydzi na Rusi Czerwonej w XVI i pierwszej połowie XVII w. Działalność gospodarcza na tle rozwoju demograficznego, Warszawa 1975.	pl_PL
dc.references	Kaśków R., Walka Żydów z propagandą antyżydowską w XVI i na początku XVII wieku w Polsce, [w:] Żydowskie gminy wyznaniowe. Studia z dziejów kultury żydowskiej w Polsce, t. I (Gminy żydowskie), red. J. Woronczak, Wrocław 1995, s. 7–24.	pl_PL
dc.references	Kazusek S., Żydzi w handlu Krakowa w połowie XVII wieku, Kraków 2005.	pl_PL
dc.references	Kaźmierczyk A., Problem ekspulsji Żydów w uchwałach sejmikowych w 2. połowie XVII wieku, [w:] Z historii ludności żydowskiej w Polsce i na Śląsku, red. K. Matwijowski, Wrocław 1994, s. 63–71.	pl_PL
dc.references	Kaźmierczyk A., Żydzi w dobrach prywatnych w świetle sądowniczej i administracyjnej praktyki dóbr magnackich w wiekach XVI–XVIII, Kraków 2002.	pl_PL
dc.references	Kiepe H., Die Nürnberger Priameldichtung. Untersuchungen zu Hans Rosenplüt und zum Schreib- und Druckwesen im 15. Jahrhundert, München 1984.	pl_PL
dc.references	Konopczyński W., Chronologia sejmów polskich 1493–1793, Kraków 1948.	pl_PL
dc.references	Kot S., Polska rajem dla Żydów, piekłem dla chłopów, niebem dla szlachty, [w:] Kultura i nauka. Praca zbiorowa, Warszawa 1937, s. 255–282.	pl_PL
dc.references	Kot S., Właściwości narodów, [w:] S. Kot, Polska złotego wieku a Europa. Studia i szkice, wstęp i oprac. H. Barycz, Warszawa 1987, s. 734–833.	pl_PL
dc.references	Księga przysłów, przypowieści i wyrażeń przysłowiowych polskich, zebrał i oprac. S. Adalberg, Warszawa 1889–1894.	pl_PL
dc.references	Kubicki R., Stosunki polsko-żydowskie w miasteczkach polskich w XVI–XVIII w. na przykładzie Opatowa, „Kwartalnik Historii Żydów” 2007, t. CCXXIII, nr 3, s. 353–354.	pl_PL
dc.references	Kupisz D., Zbigniew Gorajski (1596–1655). Studium z dziejów szlachty protestanckiej w Małopolsce w pierwszej połowie XVII wieku, Warszawa 2000.	pl_PL
dc.references	Leszczyński A., Sejm Żydów Korony 1623–1764, Warszawa 1994.	pl_PL
dc.references	Małecki J.M., Handel żydowski u schyłku XVI i w 1. połowie XVII w. w świetle krakowskich rejestrów celnych, [w:] Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej. Materiały z konferencji „Autonomia Żydów w Rzeczypospolitej szlacheckiej”. Międzywydziałowy zakład historii i kultury Żydów w Polsce, Uniwersytet Jagielloński 22–26 IX 1986, red. A. Link-Lenczowski, Kraków 1995, s. 214–225.	pl_PL
dc.references	Manikowski A., Gostkowski Wojciech, [w:] Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku, t. I, red. M. Kamler, Warszawa 1981, s. 208.	pl_PL
dc.references	Michałowska-Mycielska A., Sejm Żydów litewskich (1623–1764), Warszawa 2014.	pl_PL
dc.references	Morgensztern J., Regesty dokumentów z Metryki Koronnej do historii Żydów w Polsce (1633–1660), „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1966, nr 58, s. 107–150.	pl_PL
dc.references	New Directions in the History of the Jews in the Polish Lands, eds A. Polonsky, H. Węgrzynek, A. Żbikowski, Boston 2018.	pl_PL
dc.references	Polonsky A., Dzieje Żydów w Polsce i Rosji, przekł. M. Wilk, Warszawa 2014.	pl_PL
dc.references	Ptaszyński M., Reformacja w Polsce a dziedzictwo Erazma z Rotterdamu, Warszawa 2018. https://doi.org/10.31338/uw.9788323535522	pl_PL
dc.references	Race W.H., The classical priamel from Homer to Boethius, Leiden 1982. https://doi.org/10.1163/9789004327948	pl_PL
dc.references	Schamschon J., Beiträge zur Geschichte der Judenverfolgungen in Polen während der Jahr 1648–1658, Bern 1912.	pl_PL
dc.references	Sommerfeldt J., Die Juden in den polnischen Sprichwörtern und sprichwörtlichen Redensarten, „Die Burg” 1942, Jg. III, Nr. 3, s. 313–354.	pl_PL
dc.references	Sommerfeldt J., Hie Bürger hie Jude. Eine Krakauer Kämpfschrift aus dem Jahre 1618, Krakau 1941.	pl_PL
dc.references	Stampfer S., What actually happened to the Jews of Ukraine in 1648?, „Jewish History” 2003, vol. XVII, s. 207–227. https://doi.org/10.1023/A:1022330717763	pl_PL
dc.references	Szczygieł R., Lokacje miast w Polsce w XVI wieku, Lublin 1989.	pl_PL
dc.references	Teller A., Kąkolewski I., Paradisus Iudaeorum, 1569–1648, [w:] Polin. 1000 lat historii Żydów polskich, red. B. Kirshenblatt-Gimblett, A. Polonsky, Warszawa 2014, s. 87–128.	pl_PL
dc.references	Tollet D., Marchands et hommes d’affaires juifs dans la Pologne des Wasa (1588–1668), Paris 2001.	pl_PL
dc.references	Węgrzynek H., „Czarna legenda” Żydów. Procesy o rzekome mordy rytualne w dawnej Polsce, Warszawa 1995.	pl_PL
dc.references	Wijaczka J., Das „Goldene Zeitalter” der Juden in Polen. Legende und Wirklichkeit, „Biuletyn Polskiej Misji Historycznej” 2014, nr 9, s. 33–49. https://doi.org/10.12775/BPMH.2014.001	pl_PL
dc.references	Wijaczka J., Die Einwanderung der Juden und die antijüdische Exzesse in Polen im späten Mittelalter, [w:] Judenvertreibungen in Mittelalter und früher Neuzeit, Hrsg. F. Burgard, A. Haverkamp, G. Mentgen, Hannover 1999, s. 241–256.	pl_PL
dc.references	Wijaczka J., Długi „złoty wiek” dziejów Żydów w Rzeczypospolitej (od początku XVI do połowy XVII w.), [w:] Atlas historii Żydów polskich, red. W. Sienkiewicz, Warszawa 2010, s. 59–102.	pl_PL
dc.references	Wijaczka J., Handel zagraniczny Krakowa w połowie XVII wieku, Kraków 2002.	pl_PL
dc.references	Wijaczka J., Reformacja w Koronie w XVI w. – sukces czy niepowodzenie?, „Gdański Rocznik Ewangelicki” 2014, t. VIII, s. 13–34.	pl_PL
dc.references	Wijaczka J., Szlachta a kupcy żydowscy i chrześcijańscy w dawnej Rzeczypospolitej, „Kwartalnik Historii Żydów” 2003, t. CCVII, nr 3, s. 349–362.	pl_PL
dc.references	Witkowski R., Księga protokołów elektorów gminy żydowskiej w Poznaniu, „Kronika Miasta Poznania” 2006, nr 3, s. 72–94.	pl_PL
dc.references	Włodarczyk J., Sejmiki łęczyckie, Łódź 1973.	pl_PL
dc.references	Zaremska H., Żydzi w średniowiecznej Polsce. Gmina krakowska, Warszawa 2011.	pl_PL
dc.references	Żbikowski A., Żydzi, [w:] Pod wspólnym niebem. Narody dawnej Rzeczypospolitej, red. M. Kopczyński, W. Tygielski, Warszawa 2010, s. 99–114.	pl_PL
dc.references	Żydzi i judaizm we współczesnych badaniach polskich. Materiały z konferencji, Kraków 21–23 XI 1995, red. K. Pilarczyk, Kraków 1997.	pl_PL
dc.references	Żydzi i judaizm we współczesnych badaniach polskich, t. II (Materiały z konferencji, Kraków 24–26 XI 1998), red. K. Pilarczyk, S. Gąsiorowski, Kraków 2000.	pl_PL
dc.references	Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej. Materiały z konferencji „Autonomia Żydów w Rzeczypospolitej szlacheckiej”. Uniwersytet Jagielloński 22–26 IX 1986, red. A. Link-Lenczowski, T. Polański, Wrocław–Warszawa– Kraków 1991.	pl_PL
dc.references	Horn M., Chaim Samuelowicz z Poznania, [w:] Polski Słownik Judaistyczny, https://delet.jhi.pl/pl/psj?articleId=15174 (dostęp: 1 II 2022).	pl_PL
dc.references	Morawski M., Stanowisko Kościoła wobec niebezpieczeństwa żydowskiego w dawnej Polsce, „Ateneum Kapłańskie” 1938, R. XXIV, t. XLI, s. 1–22, 115–136, https://www.ultramontes.pl/wobec_niebezpieczenstwa_zydowskiego.htm (dostęp: 3 XI 2020).	pl_PL
dc.identifier.doi	10.18778/8331-014-5.24