Das musikalische Prinzip der "Symphonien" von Andrej Belyj

Abstract

Wybitny poeta i prozaik rosyjski, Andriej Biełyj (1880—1934), który wszedł do literatury światowej swoimi powieściami Srebrny gołąb, Petersburg i Kotia Letajew, pokrewnymi powieściom M. Prousta i J. Joyce'a, zaczął swoją działalność pisarską od zrytmizowanej frazy, którą nazwał Symfoniami (1899—1908, wyd. 1902—1908). Utwory te pisał równolegle ze swoimi esejami filozoficznymi, które stały się teoretyczną podstawą rosyjskiego symbolizmu. W swojej rozprawie Formy sztuki (Formy iskusstwa), (1902), rozwijającej filozoficzne koncepcje Kanta, Schopenhauera, Nietzschego i Spencera, Biełyj analizuje podstawową ideę estetyki neoromantycznej — synkretyzm sztuki. Pozycja naczelna w tej estetyce przyznana została muzyce. W ślad za Schopenhauerem Biełyj wypowiedział pogląd, iż właściwie tylko muzyka zdolna jest wyrażać wolę, czyli istotę rzeczy. Porównując muzykę z nauką, pisarz dowodził jej najbliższego pokrewieństwa z matematyką. Muzykę uznał Biełyj za matematykę duszy, a matematykę za muzykę rozumu. Poezję scharakteryzował jako zasadniczą formę łączącą czas z przestrzenią, czyli jako przestrzenny ekwiwalent muzyki. Z gatunków muzycznych najbliższa była mu symfonia. Był przekonany, że właśnie na symfonii kończy się przetwarzanie rzeczywistości: dalej już pójść nie można. Estetyczne poglądy Biełego znalazły odbicie w jego czterech Symfoniach, napisanych w formie sonaty da camera. W tych utworach zdołał on wyrazić bogatą gamę nastrojów związanych w całość tonem przewodnim. Zjawisku temu odpowiada kompozycja Symfonii: podział na części, części na urywki, urywki zaś na wiersze (frazy muzyczne). Wielokrotne powtarzanie niektórych fraz muzycznych uwypukla ten podział. Tej praktyce muzycznej odpowiadają niektóre wyznaczniki formalne: numeracja, tytuły w postaci epitetów lub metafor stosowanych w muzyce programowej (Pierwsza Północna, przypisana E. Griegowi, Druga Dramatyczna, Trzecia Powrót, Czwarta Kielich zamieci). Jakkolwiek poszczególne symfonie różnią się między sobą tematycznie i stylistycznie, łączy je jedna idea filozoficzna — świadomość nieuchronnego upływu czasu. Idea ta wiąże muzykę z poezją (por. esej Formy sztuki). Dla wyrażenia zjawiska czasu Biełyj stosuje różnorodne symbole, posługując się dźwiękiem albo ekwiwalentami ruchu. Podstawowym wyznacznikiem struktury Symfonii okazuje „się czasowy stereotyp powtarzających się skontrastowanych motywów. W taki sposób powiązane są również poszczególne symfonie, z których ostatnia powtarza myśl będącą osnową pierwszej. Symfonie Biełego to rzadki eksperyment nie tylko w literaturze rosyjskiej, lecz także w poezji europejskiej. Muzyka stanowi tu organizującą podstawę całego dzieła.