Cmentarz, trup i dusza w wyobrażeniach prasy kaliskiej drugiej połowy XIX wieku

Abstract

The cemetery – institutionalized place for the laying of bodies, in the form known today, is the result of revolutionary changes brought about by the Enlightenment in Europe. Its main feature is the location of necropolises away from human settlements. The official action of relocating cemeteries coincided with the need to cultivate the memory of relatives who died. Such revolutionary changes could not remain unaffected by the perception of death. The article is an attempt to sketch the views, beliefs and fantasies about Christian cemeteries in the second half of the 19th century among the Kalisz intelligentsia. The collected source material comes from “Kaliszanin”, published in the years 1871–1892. Most of the analyzed texts concern cemeteries in Kalisz, but statements about other cities and those contained in literary fiction were not omitted. Due to the complexity of the issues, the focus was on three selected problems. The focus is on the perception of necropolises and their “inhabitants” – the dead. Cemeteries are places to store human remains and to cultivate the memory of the dead. However, due to their connections with eschatology, they are places that elude rational categories. The resulting ambiguity is undoubtedly worthy of the researchers’ attention. Much attention was paid to people’s perception of the second half of the nineteenth century of the remains already laid in the grave. It is the title “corpse”. Another area of interest is the soul – a hypothetical form of human posthumous existence. In Christian culture, belief in resurrected bodies is closely related to belief in an immortal soul. The cemetery is not only a place where bodies await the resurrection, but also a zone where “ghosts” can appear to people. Hence, it is impossible to ignore the views and fantasies on this subject. At the same time, an attempt was made to interpret the collected material, hoping that this contribution would be useful for further research on the issue.

Cmentarz – zinstytucjonalizowane miejsce składania zwłok, w znanej dziś formie jest efektem rewolucyjnych przemian, jakie przyniosło Europie oświecenie. Ich główną cechą jest lokowanie nekropolii z dala od ludzkich osiedli. Urzędowa akcja przenoszenia cmentarzy zbiegła się z potrzebą kultywowania pamięci o bliskich zmarłych. Tak rewolucyjne zmiany nie mogły pozostać bez wpływu na postrzeganie śmierci. Artykuł jest próbą naszkicowania poglądów, wierzeń i fantazji na temat cmentarzy chrześcijańskich wśród inteligencji kaliskiej w II połowie XIX wieku. Zebrany materiał źródłowy pochodzi z wychodzącego w latach 1871–1892 „Kaliszanina”. Większość analizowanych tekstów dotyczy nekropolii kaliskich, ale nie pominięto też wypowiedzi dotyczących innych miast i zawartych w fikcji literackiej. Ze względu na obszerność problematyki skupiono się na trzech wybranych problemach. W centrum zainteresowań stoi postrzeganie nekropolii i ich „mieszkańców” – zmarłych. Cmentarze są miejscem przeznaczonym do składowania ludzkich szczątków i kultywowania pamięci o zmarłych. Jednak przez związki z eschatologią są miejscami wymykającymi się kategoriom racjonalnym. Wynikająca z tego niejednoznaczność niewątpliwie warta jest uwagi badaczy. Sporo uwagi poświęcono postrzeganiu przez ludzi II połowie XIX wieku szczątków już złożonych w grobie. Jest to tytułowy „trup”. Kolejnym obszarem zainteresowania jest dusza – hipotetyczna forma egzystencji pośmiertnej ludzi. W kulturze chrześcijańskiej wiara w zmartwychwstałe ciała jest ściśle związana z wiarą w nieśmiertelną duszę. Cmentarz jest nie tylko miejscem złożenia oczekujących na zmartwychwstanie ciał, ale również strefą, w której mogą ukazać się ludziom „duchy”. Stąd nie sposób pominąć poglądów i fantazji na ten temat. Dokonano przy tym próby interpretacji zebranego materiału, mając nadzieję, że przyczynek ten będzie przydatny do dalszych badań nad zagadnieniem.