W kwestii sprawiedliwości diachronicznej

Abstract

This text is drawn from autobiographical notes and published here for the first time. It addresses the complex question of what stance members of later-born generations should adopt as fellow citizens toward the moral and political (as opposed to the criminal legal) guilt of survivors of the recent historical past who are burdened by their conspicuous support for a now defeated criminal regime. The specific question it deals with is what role the passage of time plays when it comes to assessing the problematic behavior. The guiding assumption is that, given unchanged moral standards, the retrospective judgment of past behavior made by members of later-born generations may be different—namely, less severe—than the judgement of exculpating circumstances made by surviving contemporaries in face-to-face encounters with the figures in question. This is because, when applying the same moral principles, historical circumstances, which may have been weighted differently at the time, have to be taken into consideration. A case in point is when the standards of political culture and how citizens’ moral and political responsibility is understood have changed in the meantime as a result of political learning processes.

Tekst ten jest częścią zapisków autobiograficznych i niniejszym publikowany jest po raz pierwszy. Traktuje on o złożonej kwestii: jak mają pokolenia później urodzonych, którzy występują w roli współobywateli, zachować się wobec winy moralnej i politycznej (zatem nie tej, do której odnoszą się regulacje zawarte w prawie karnym), jaką obarczone są ostałe przy życiu postacie ze świata publicznego z okresu najnowszych dziejów, w sytuacji, gdy ciąży na tych postaciach odpowiedzialność za udzielanie przez nie niegdyś szczególnego – z uwagi na wysoką pozycję i zakres ich społecznego oddziaływania – wsparcia pokonanemu tymczasem zbrodniczemu reżimowi. W szczególności chodzi w tym wypadku o kwestię, jaką rolę przy osądzaniu budzącego zastrzeżenia postępowania odgrywa czasowy dystans. W poniższym tekście przyjmuje się w punkcie wyjścia, że retrospektywny osąd minionych zachowań – przy niezmiennych standardach moralnych – może ostatecznie wypaść inaczej, to znaczy, może być bardziej powściągliwy, aniżeli osąd, jaki na temat ekskulpacji ostałych przy życiu postaci ze świata publicznego wypowiadany będzie przez ich rówieśników w sytuacji obecnego ich ze sobą kontaktu face to face. Trzeba bowiem w wypadku asynchronicznego aplikowania tych samych zasad moralnych baczyć na okoliczności historyczne, którym onegdaj przypisywano inną wagę niźli waga, jaka jest przypisywana im obecnie. Ma to miejsce wówczas, kiedy w czasie, który od tamtej pory upłynął, miały miejsce procesy uczenia się, które zmieniły standardy kultury politycznej oraz rozumienie politycznej i moralnej odpowiedzialności obywateli.