Praca w sytuacji ubóstwa – o pewnej nieoczywistości

Abstract

Transformacja systemowa mająca miejsce w Polsce na początku lat dziewięćdziesiątych wywołała bardzo wiele radykalnych przeobrażeń w obrębie ładu społecznego i znacząco wpłynęła na prawie wszystkie jego aspekty. Wprowadziła do dyskursu publicznego szereg nowych kategorii lub zupełnie na nowo zdefiniowała już istniejące. Jedną z takich kategorii była praca, która tak w wymiarze praktyki społecznej, jak i symbolicznym nabrała odmiennego od dotychczasowego znaczenia. Pracy zaczęto przypisywać w dyskursie publicznym, który był instrumentem zarówno wprowadzania oraz legitymizowania nowego ładu, rolę dominującą i wiodącą. Stała się ona nie tylko narzędziem społecznego zakorzeniania i wyznaczała zakres potencjalnych działań, ale również otwierała drzwi do społecznej obecności i pełnoprawnego uczestnictwa w życiu społecznym. Praca stała się zatem nie wyborem, ale przymusem i powinnością, a brak pracy oznaczał wykluczenie i odmowę uczestnictwa, społeczną nieobecność. Interesujące jest zatem, jak w tym kontekście postrzegane i traktowane są osoby żyjące w ubóstwie, które najczęściej definiowane jest jako konsekwencja braku pracy, jakie pojawiają się w dyskursie konstrukcje biedy, w jaki sposób jest ona kategoryzowana i kwalifikowana, w tym poprzez odniesienia do kategorii pracy. Zagadnienie to jest głównym przedmiotem niniejszego artykułu, w którym staram się pokazać ów nieoczywisty związek tak z punktu widzenia świata nie-biednych, jak i oddać głos samym osobom doświadczającym ubóstwa.

Political and economic transformation that took place in Poland in the beginning of the 1990s resulted in many radical changes within the social order and had a significant impact on all the aspects of the society. Due to the changes, a number of new categories were introduced into the public discourse, and many other were defined anew. One of these categories was work, which took on a new meaning both in terms of social practice and in the area of the symbolic. In many kinds of discourse, including public, which was a means of both introducing and legitimizing the new order, work started to be described as a crucial and dominating factor. Not only it became a means of finding one’s place in the society, defining the limits of possible action, but also opened the doors to social presence and full-fledged participation in social life. Thus the work became not only a choice, but also an obligation and a means of coercion, and the unemployment resulted in social exclusion and in refusing the right to participate, in a kind of social inexistence. Therefore, it is interesting how, within this context, the people living in poverty (which is usually defined as a consequence of being unemployed) are seen and treated, what concepts of poverty appear in the discourse, how it is categorised and classified, taking into account the reference to such categories as ‘job’ or ‘work’. The above phenomena constitute the main object of the analysis in this paper, where I try to show this connection, unobvious both from the point of view of the ‘not poor’, and to let the people who experience poverty speak with their own words.