«Русские споры» в художественном дискурсе классиков

Abstract

Dialog w komunikacji międzyludzkiej i społecznej stanowi niepodważalną wartość, jednak często przeradza się w spór lub kłótnię. W utworach klasyków rosyjskich znajdujemy wiele wypowiedzi bohaterów literackich, świadczących o skłonności Rosjan do prowadzenia sporów. Treść toczonych przez nich sporów dotyczyła tematów błahych, ale również, a nawet przede wszystkim, spraw dla Rosjanina najważniejszych – istnienia Boga oraz systemu wartości, którymi winien kierować się człowiek, a także różnych problemów obejmujących niemal cały obszar życia społecznego.Tematy te były przedmiotem sporów na spotkaniach towarzyskich, posiedzeniach uczestników kółek filozoficznych i tajnych stowarzyszeń, wreszcie podczas rozmów zwykłych ludzi, traktujących spór jako rozrywkę intelektualną. Można więc nazwać je „sporami rosyjskimi”. Znalazły one odzwierciedlenie w dyskursie artystycznym klasyków. Różnorodność tematów i środowisk uczestniczących w sporach, ich zaangażowanie intelektualne i emocjonalne, pozwala na wysunięcie tezy, że spór był integralną częścią kultury rosyjskiej. Spór w dyskursie artystycznym jest przez nas traktowany w Bachtinowskim rozumieniu terminu jako prymarny gatunek mowy, stosowany we wtórnych gatunkach wyższego rzędu oraz jako rodzaj zdarzenia komunikacyjnego w łańcuchu zdarzeń fabularnych. Spór jako forma komunikacji zakłada stosowanie przez strony określonych technik argumentacyjnych, mających na celu dotarcie do prawdy, bądź zwycięstwo lub wprowadzenie w błąd przeciwnika, nawiązujące do tradycji dialogu sokratejskiego i dialogu sofistycznego. Poznanie uczestników i ich intencji, prześledzenie przebiegu i rezultatów sporów w utworach klasyków ma znaczenie dla określenia perspektywiczności sporu we współczesnej kulturze i rzeczywistości politycznej. Przedmiotem badania są spory w utworach klasyków, przede wszystkim w powieściach, ale również w komedii A. Gribojedowa Mądremu biada, uświadamiającej znaczenie prawa jednostki do posiadania własnych i głoszenia niezgodnych z opinią ogółu poglądów oraz w opowiadaniach A. Czechowa, a także kronice rodzinnej Dom ojczysty J. Czirikowa, naświetlającej sytuację polityczną na przełomie wieków. Przedmiotem analiz szczegółowych są spory o wartości i spory na temat szeroko rozumianych przemian ustroju wewnętrznego Rosji w wieku dziewiętnastym, ich uczestnicy, przebieg, chwyty erystyczne, rezultaty. Cechą „sporów rosyjskich” był ich charakter pokoleniowy, co oznacza, że uczestnicy występowali nie w imieniu własnym, lecz pokolenia, rozumianego w sensie kulturowym. Międzypokoleniowy konflikt „ojców i dzieci” odzwierciedla starcie dwu formacji kulturowych, szlacheckiej i tzw. raznoczyńskiej, utożsamianych odpowiednio z pokoleniem lat czterdziestych i lat sześćdziesiątych. Ich system wartości stanowił punkt odniesienia identyfikacji pokoleniowej dla późniejszych generacji. Można więc stwierdzić, że uczestnicy ówczesnych sporów „myśleli w kategoriach pokolenia”. Spory o wartości dotyczyły zarówno tematów uniwersalnych, takich jak istnienie Boga, istota człowieka, człowiek a transcendencja, dobro i zło, prawda, przyjaźń i miłość, wolność i odpowiedzialność oraz tematów konkretnych, jak małżeństwo i rodzina, szacunek wobec starszych, zobowiązania moralne jednostki, problem winy i kary. Uczestnicy sprzeczali się o potrzebę istnienia zasad jako takich oraz o filozoficzne podstawy etyki. Spory na wymienione tematy były często podporządkowane założeniom ideowym pisarzy. Stąd wynikła potrzeba uwzględnienia w badaniach sporu odmian powieściowych: homofonicznej, polifonicznej i polemicznej oraz specyfiki innych gatunków, na przykład opowiadania czy kroniki, w których stanowisko autora wobec świata przedstawionego jest wkomponowane w poetykę gatunku. Specyfikę „sporów rosyjskich” o wartości stanowiło ich ideologiczne uwikłanie. Obiektem szczególnego zainteresowania stron sporów były zasady głoszone przez socjalistów i liberałów, nierosyjskie korzenie ich ideologii, którym przeciwstawiono rosyjskie wartości patriarchalno-konserwatywne. Spory przebiegały w atmosferze napięcia, której towarzyszyły silne emocje. Decydujące znaczenie dla ich rezultatów miała nie argumentacja logiczna, lecz siła pozytywnego przykładu, co świadczy o niedocenieniu przez pisarzy rosyjskich roli rozumowania i postępującym zachwianiu zaufania do słowa. Erystyka jako sztuka prowadzenia sporów była oceniana jako obca człowiekowi rosyjskiemu sztuka manipulacji, w której celowali ludzie ukształtowani w kulturze Zachodu. Spory na temat przemian wewnętrznych w Rosji były dyktowane przez rytm wydarzeń i stanowiły swoisty komentarz do szeroko rozumianej historii politycznej. Pisarze podejmowali gorące tematy społeczne, kierując się troską o dobro i wielkość Rosji. Źródłem sporów były odmienne zapatrywania na temat kierunku rozwoju kraju, wizji postępu i jego twórców, postaw jednostek w życiu społecznym, stosunek do reform odgórnych i projektów alternatywnych oraz poglądy na temat wiodącej siły społecznej, a pod koniec wieku programów partii politycznych. Szczegółowe analizy przebiegu i rezultatów sporów upoważniają do wniosku, że niezależnie od deklarowanego upodobania Rosjan do sporu, miał on stosunkowo niewielkie znaczenie społeczne i kulturowe. Złożyło się na to kilka przyczyn: –– swoisty konserwatyzm w postrzeganiu wartości narodowych i chrześcijańskich jako nienaruszalnych, obrona tradycyjnych kolektywnych zasad współżycia społecznego z jednej strony i radykalizm burzycieli utrwalonego tradycją porządku z drugiej strony, –– programowe odrzucanie kompromisu i postrzeganie uczestnictwa w sporze jako walki prowadzącej do zwycięstwa, –– stosowanie chwytów erystycznych, świadczących o świadomym traktowaniu sporu nie jako drogi dochodzenia do prawdy, lecz wprowadzenia w błąd przeciwnika z zamiarem jego pokonania, –– dominacja intencji osobistych uczestników nad interesem ogólnym, uzależnienie argumentacji od gustów i przekonań słuchaczy, –– psychiczna podatność uczestników na manipulacje słowne ze strony żądnych dominacji liderów, –– cechy mentalne uczestników, jak maksymalizm i emocjonalne zaangażowanie wraz z konsekwencjami w postaci nieuzasadnionego wycofania się z dyskusji, nieoczekiwanego zawieszania bądź przerywania sporu, odrzucenia kompromisu i preferowania rozwiązań siłowych, co można tłumaczyć romantycznym charakterem Rosjan, ich marzeniem o uczestnictwie w wielkiej sprawie i lekceważeniem spraw przyziemnych. „Spory rosyjskie” wyraźnie ciążyły ku tradycji sofistycznej. W tę tradycję wpisywały się w szczególności spory na tematy społeczne. Ich charakter zaważył na upolitycznieniu gatunku, jego przekształceniu w przemówienie polityczne. Niektórzy pisarze, jak Tołstoj czy Leskow, świadomi niedoskonałości sporu w dyskursie publicznym, odwoływali się w dowodzeniu racji nie do sztuki argumentacji, lecz siły przykładów. W ich przedstawieniu o wyborze i słuszności prezentowanego stanowiska decydowały nie werbalne polemiki, ale postępowanie jednostki. Inni, jak Dostojewski czy Czechow, traktowali spór jako z założenia nierozstrzygalny. Spory w dyskursie artystycznym klasyków świadczą o niedocenieniu w kulturze rosyjskiej potencjału dialogowego, co źle prognozuje na teraźniejszość i przyszłość polityczną.

A dialogue can be seen as a well established value in interpersonal and social communication, however it is often likely to turn into a heated dispute or quarrel. In the works of some Russian classics there are hosts of critical statements and lines of thought made by protagonists, which seem to indicate the Russian’s inclination to engage in disputes on controversial issues. Some of the disputes that are carried out by different fictional characters may seem be too trivial in content, but in the majority of cases they concern matters of the utmost importance to the Russian people: the existence of God or a set of values to follow, but also diverse issues that encompass most areas of social life and human relations. These themes have been the object of controversies and stormy debates among the disputants in social meetings, philosophy groups and clandestine societies, and finally, in conversations of ordinary people who view the dispute as a contest or just intellectual pastime. They can be called ‘Russian disputes’, and as such they have found their reflection in the literary works discussed. A great diversity of themes and milieus that participate in such disputes, often with a high degree of emotional involvement, can be a proof that a dispute has been an integral part of Russian culture. Clashes of opposed opinion and ideas in a literary and artistic dispute have been treated here in Bakhtin’s sense of the term as a primary speech genre that is used in the secondary genres of higher degree and as a particular kind of communicative event in the narrative train of fictional events. A dispute as a form of communication presumes the use of specific argumentative techniques to reach the truth or victory, or simply to mislead the opponent by following the tradition of the Socratic-Sophist dialogue. Getting to know the disputants and their intentions, as well as a careful examination of the course of the debate in the works of classic authors plays an important role in defining the ‘prospectiveness’ of dispute in contemporary culture and political reality. The subject matter of our research has been disputes in the works of classic authors, predominantly in novels, but also in A.Griboyedov’s comedy Woe from Wit that has played a part in raising awareness of individual’s right to having and propagating their own views that are different from the officially stated position, as well as in short stories by Anton Chekhov, and Yevgeny Chirikov’s family chronicle Otchij dom that provides an in-depth insight into the political situation at the turn of the century. The subject of detailed analysis has been disputes over values and disputes on broadly understood systemic transformation within 19th century Russia, participating parties, the course of events, eristic stratagems and the results. A common feature of ‘Russian disputes’ has been their generational character, which means that the disputants would act not in their own names but in the name of generation to be meant in cultural sense. The intergenerational conflict situation between ‘fathers and sons’ has been reflected in the clash of two cultural formations: among the members of the nobility and representation of different ‘estates’ identified respectively with the generation of the 40s and that of the 60s. Their set of values has been a point of reference for the generational identification and for the later generations. And, thus it can be said that those participating in disputes of the time ‘thought in terms of generation’. Disputes over values were often concerned both with universal themes such as the existence of God, the essence of man, man and transcendence, good and evil, truth, love and friendship, freedom and responsibility, and with specific topics like marriage and family, respect for the elders, moral obligations, the moral obligations of individuals, the issue of crime and punishment. The disputants would argue for the existence of principles and values as such, and for the ‘philosophical foundations’ of ethics. Disputes on the above themes were often subordinated to the ideological assumptions of authors. Hence, the need for taking into account different features of narrative: homophony, polyphony and polemic as well as some other literary genres, such as a short story or chronicle where the author’s position towards the depicted world is incorporated into the poetics of the genre. The specific quality of “Russian disputes” on values was their ideological entanglement. The object of particular interest to the disputing sides was the rules proclaimed by socialists and liberals, the non-Russian roots of their ideology that were contrasted with conservative and patriarchal attitudes. Disputes would be proceeded in tense atmosphere accompanied by strong emotions. Decisive for their results was not a logical argument but the power of positive example, which signifies underestimation of the role of logical reasoning and gradual undermining of confidence in the word. Eristic as the art or practice of debate and argument was often regarded as the art of mental trickery and manipulation, rather alien to the Russian mentality, the art in which only those who have been shaped in Western culture would excel. Disputes on the internal transformations in Russia were dictated by their rhythm and constituted a peculiar commentary on broadly understood political history. Guided by the concern for the good and greatness of Russia, the writers chose to take up topical themes.The major source of controversies seemed to be different opinions on the line of development of the country, vision of progress and of its authors, individual’s behaviour and attitudes in social life, attitude towards top-down reforms and alternative projects as well as opinion on the leading force of the society, and towards the end of the century – the programmes of political parties. Although detailed analyses of proceedings and outcomes of disputes point to the conclusion that irrespective of the Russians’ penchant for disputing, it seems that it was of relatively little social and cultural significance. The following have contributed to this: –– a peculiar conservative way of perceiving Christian and national values as inviolable, defence of collective traditional principles of social coexistence on the one hand and traditionally-established order on the other hand; –– arguing for the sake of conflict, rejecting compromise on principle, and regarding participation in disputes as a fight aimed at victory; –– using dishonest stratagems, which implies the conscious treatment of dispute not as a way of reaching the truth but as that of defeating the other side; –– dominance of disputants’ personal intentions over general interest, and dependence of disputants’ arguments on their convictions and preferences; –– psychological susceptibility to linguistic manipulation by dominant leaders; –– mental qualities and characteristics of disputants such as maximalist attitude and emotional involvement together with consequences in the form of unjustified withdrawal from debate or its unfounded suspension or interruption, or rejection of compromise and preference for resolution by force, which may account for the romantic spirit of the Russians and their dreams in participating in the cause and ignoring mundane matters. ‘Russian disputes’ have clearly leaned towards the Sophist tradition. Disputes on social themes in particular would have been depicted in this context. Their character has determined politization of the genre turning it into a political speech. However, some writers, including Tolstoy and Leskov while being well aware of inadequacy of public polemic in proving their right would resolve into the force of example rather than into the art of argumentation. In their depiction the choice and rightness of the position depended not on verbal polemics but on the conduct of an individual. Other writers, such as Dostoyevsky and Chekhov tended to view the dispute as insoluble in principle. A literary and artistic dispute among classic authors reflects the underrating of potentiality of dialogue in Russian culture, which does not bode well for the present and the future time.